Bollen en bommen "van oudheidkundige aard"

Door de jaren heen zijn er bij het Legermuseum heel wat ronde kogels binnen komen rollen. In de collectie bevinden zich tientallen ijzeren, zandstenen of granieten bollen, van allerlei diameters, hol of massief, met een gat , met drie gaten, zonder gaten, op een plankje of in een zak, met een verhaal en zonder verhaal. En vooral dat laatste kenmerk, het verhaal, maakt een gewone bal tot een interessante bol. Vooral als je weet waar het ding vandaan komt, wanneer en door wie hij gebruikt is wordt het de moeite waard. Anders blijft zo'n bom maar gewoon een bol en is er eigenlijk geen bal aan.
Gelukkig zijn er wel een aantal bollen in de collectie met een verhaal. En misschien hoeft de bol ook niet eens meer een hele bol te zijn. Hebben we het niet over oorlog, waarin alles kapot gaat, en vertellen brokstukken niet veel meer het verhaal dan het complete ding? Vertellen scherven niet meer over een oorlog en over strijd dan een fabrieksnieuw ongebruikt exemplaar. Persoonlijk heb ik wel iets met objecten waar een beschadiging aan is. Kom bij mij niet aan met bijvoorbeeld glaswerk waar niets aan mankeert. Glas, per definitie een breekbaar materiaal, kan voor mijn gevoel een oorlog niet ongeschonden doorkomen, daar moet een stuk uit zijn of een barst in zitten. Dan heeft het zichtbaar iets meegemaakt. Zo ken ik ook iemand die het altijd heeft over "prachtig mooi in elkaar geschoten forten" en die niets moet hebben van forten die nog helemaal intact zijn.

Vanuit dat gezichtspunt is het jammer dat in augustus 1940 het aanbod van de burgemeester van Coevorden vriendelijk maar toch beslist werd afgeslagen. Hij schreef aan het museum dat in de tuin van het ziekenhuis van Coevorden "eenige vrij groote scherven van een ouderwetsche bom" waren opgegraven, die naar zou vaststaan door de vorst-bisschop van Munster, Prins Bernard van Galen, beter bekend als Bommen Berend, op Coevorden waren afgevuurd tijdens het beleg van de vesting in 1672. Zijn exploderende bommen waren voor die tijd een geheel nieuw strijdmiddel, waar Bommen Berend zijn bijnaam aan te danken heeft.
De directeur van het Legermuseum, van Houten, bedankte de burgemeester voor zijn aanbieding en zijn belangstelling voor het museum, maar antwoordde: "daar het museum reeds verschillende exemplaren van de oudste bommen bezit, zijn scherven van bommen voor ons van geen belang".
Als het legermuseum door de jaren heen niet alleen de hele bommen maar ook de scherven van bommen had aangepakt dan zouden de pakhuizen helemaal te klein geweest zijn, maar toch is het jammer dat we nu geen scherven van Bommen Berend hebben. Ik hoop dat de burgemeester ze zelf nog ergens bewaard heeft.
Niet alleen in Coevorden werd met bommen gegooid maar ook in Maastricht. Maar dan door de Fransen, in 1793-94. De heer H.E. Dotremont laat ons in 1960 een gietijzeren kogel na die afgevuurd is op de Bossche Fronten, aan de noordkant van de stad. Keurig op een plankje gemonteerd en met een messing naamplaatje er op.

Een andere vondst haalt zelfs de krant. In een bericht in het Handelsblad van 17 april 1935 wordt verslag gedaan van de werkzaamheden (die niet helemaal volgens plan verlopen) voor de aanleg van een brug over de Waal bij Nijmegen: "Bij het baggerwerk heeft men intusschen merkwaardige avonturen beleefd. Zoo heeft men verscheidene groote kanonskogels en zelfs een vuurmond opgebaggerd die afkomstig zijn van belegeringen van Nijmegen in den tachtigjarigen oorlog en van de invallen van de Franschen in de zeventiende en achttiende eeuw."
Door bemiddeling van het departement van Defensie stuurt Rijkswaterstaat de vondst naar het Legermuseum, waarna het blijkt te gaan om een brokstuk van een gesprongen ijzeren kanon en een gietijzeren kogel van 14 cm diameter. Het bericht in het Handelsblad was nogal dik aangezet.
Een jaar later, in 1936 komen bij dezelfde baggerwerkzaamheden in de Waal nog eens zes en een halve kogel boven water. En die halve kogel is natuurlijk makkelijk te traceren in de collectie, want daar zijn er niet veel van.
De vondsten gaan door. Bij de aanleg van de autosnelweg Arnhem-Nijmegen werd op 2 juni 1942 bij Ressen een zandstenen kogel gevonden. De hoofdingenieur van Rijkswaterstaat vermoedt dat hij van "oudheidkundige aard" is, en bericht dat hij de vondst op zijn bureau heeft liggen. De kogel is al eerder aangeboden aan het Rijksmuseum voor Oudheden, dat er echter geen belangstelling voor had en daarom heeft doorverwezen naar het Legermuseum. Na een goedkeuring van de Directeur-Generaal van Rijkswaterstaat kan het voorwerp ten burele worden afgehaald. Zo kunnen we nog even doorgaan. Een zandstenen kogel van 8,5 cm diameter, gevonden bij Terneuzen, een zandstenen kogel gevonden bij Ressen, een ijzeren kogel van 12 cm gevonden bij Lent. Maar spannender wordt het niet meer.

Ik eindig met een paar woorden over de foto die bovenaan dit verhaaltje staat. We zien daar bommen in actie, ook al liggen ze volkomen stil in een uitgestorven landschap. Het is of ze nog maar net tot stilstand zijn gekomen. Dichter bij de actie kun je niet komen. Ik krijg altijd een beklemmend gevoel als ik die foto zie. Probeer me voor te stellen hoe die bollen daar neergekomen zijn, hoe dat geweest moet zijn om daar tussen te staan in dat surrealistische landschap.
Het is de foto getiteld "The valley of the shadow of death". De meest beroemde foto uit de serie die Roger Fenton maakte van het slagveld bij Sebastopol tijdens de Krimoorlog. De eerste oorlog die systematisch door oorlogsfotografen in beeld is gebracht. De foto's van Roger Fenton staan online op de site van de Library of Congress. Ik sluit af met een andere foto uit de serie van Fenton: "Mortar batteries in front of Picquet house Light Division"


Fenton Crimean War Photographs
http://www.loc.gov/pictures/collection/ftncnw/

Archiefreferenties:
0831-0022 - correspondentie met de burgemeester van Coevorden
0837-0016 - het opgebaggerde kanon en de kogel bij Nijmegen inclusief krantenbericht
0836-0015 - voor de correspondentie over de andere kogels bij Nijmegen
0845-0007 - over de zandstenen kogel bij Ressen
0845-0008 - de bij Lent gevonden ijzeren kogel
0841-0016 - de zandstenen kogel gevonden bij Terneuzen

Aris de Bruijn
The Legermuseum Archives