De zonnebloemen van Anselm Kiefer

De commotie rondom de tentoonstelling Kiefer & Rembrandt is inmiddels overgewaaid. Ik geloof zelfs dat de tentoonstelling al afgelopen is. De invulling die Kiefer heeft gegeven aan de opdracht om een kunstwerk te maken geïnspireerd op de Nachtwacht is grotendeels onbegrepen gebleven. De meest gehoorde opvatting is dat door Kiefer toch vooral naar Van Gogh verwezen is en niet naar Rembrandt. Sommige commentaren zijn uitgesproken negatief geweest, met denigrerende opmerkingen over dorre zonnebloemen en een oud caféstoeltje. Kiefer zou de Nachtwacht letterlijk de rug toegekeerd hebben. Kiefer zelf heeft het vuurtje nog wat opgestookt. In het begin zei hij nog dat hij pas tijdens het maken van het kunstwerk aan Van Gogh had gedacht, later was het van begin af aan de bedoeling geweest. Het Rijksmuseum heeft zich niet geroepen gevoeld om in de verdediging te gaan, maar intussen wel wat krampachtige pogingen gedaan om aan te tonen dat er toch echt wel een verband bestaat tussen La Berceuse en de Nachtwacht.

Ik heb wel het kunstwerk zelf gezien maar moet eerlijk bekennen dat ik niet naar de lezingen, of zelfs de " mini-cursus" over het werk van Kiefer ben geweest. Ik weet dus niet wat daar allemaal gezegd is, maar doe hier zelf een poging om aan te tonen dat naar mijn mening de relatie La Berceuse - Nachtwacht toch echt niet zo ver weg ligt.

Vergeet Van Gogh eventjes. Als ik aan zonnebloemen denk, denk ik aan Kiefer, niet aan Van Gogh. Bij Van Gogh is een zonnebloem een vrolijk bloemetje, maar bij Kiefer is het een symbool met meerdere betekenissen. Alles bij Kiefer heeft twee betekenissen (minstens). Twee tegengestelde betekenissen. Als hij het materiaal lood gebruikt dan kan dat goed en kwaad betekenen. Lood kan giftig zijn, maar lood beschermt ook tegen straling. Kwaad en goed. Vuur kan vernietigend zijn maar uit vuur kan ook iets nieuws ontstaan, als een feniks uit de as. Een schilder kan een schepper zijn, maar heeft ook de macht om iets te vernietigen. Zo kan je het hele oeuvre van Kiefer doorlopen, bedenk bij alles wat hij doet een dubbele betekenis, je kan er van uit gaan dat hij dat ook zo heeft bedoeld.

Terug naar de zonnebloemen. In 2000 was ik in Gent in het SMAK, bij een expositie van recent werk van Anselm Kiefer tot aan 1999. Kiefer had toen al meermalen zonnebloemen gebruikt in zijn werk. In een begeleidend schrijven van de tentoonstelling staat te lezen:

After his move to Barjac in the south of France, not far from Arles where Van Gogh painted his bright yellow sunflowers, Kiefer also discovered the sunflower as a plant motif. In contrast to the flowers painted by the 19th century Dutch artist, which seem to capture the sunlight, Kiefer's flowers are dark and omnious. He has, moreover, incorporated sunflower seeds into such works as Cette clarté obscure qui tombe des étoiles (1996) [Die uit de sterren vallende obscure helderheid]. These seeds, which bear within them all "times" or seasons, those of germination, bloom and decay, seem to symbolise a sort of everlasting beginning, a continuous transformation.

Dus ook toen werd Van Gogh er al bij gehaald. Ik denk dat niemand meer iets met zonnebloemen kan doen zonder verwijzing naar Van Gogh. Maar bij Kiefer betekent een zonnebloem toch echt iets anders.
De uitgebloeide zonnebloemen, die omgekeerd opgehangen zijn, verliezen hun zaden die op de grond vallen. De grond zit vol met droogtescheuren, lijkt dus levenloos, maar bij Kiefer staan de scheuren in de grond niet alleen voor droogte en sterven, maar ook voor trillingen, voor beweging, dus voor leven. Opnieuw één van Kiefers tegenstellingen. De dorre zonnebloem markeert het einde van een levenscyclus, maar de zaden staan voor een nieuw begin. Ze kunnen in de vibrerende aarde ontkiemen en er ontstaat nieuw leven. De geboorte van het nieuwe leven wordt prachtig gesymboliseerd door de wiegster. De wiegster zelf wordt niet afgebeeld. En daar ligt een geniale vondst van Kiefer. Via de titel La Berceuse en het klapstoeltje trekt hij de wiegster van Van Gogh zijn eigen kunstwerk in. Hij gebruikt het werk van Van Gogh om het ontwaken van nieuw leven te symboliseren.

De tegenstellingen van Kiefer, het licht en donker, leven en dood, geboorte en verval, dag en nacht (dag- en nachtwacht), het clarté obscure uit zijn titels, dat alles heeft voor mij veel meer met het clair-obscur van Rembrandt te maken dan met van Gogh. Dat van Gogh steeds om de hoek komt kijken is de genialiteit van Kiefer, want hij gebruikt Van Gogh alleen maar als een voertuig om bij Rembrandt uit te komen. Hij gebruikt hem om van zijn eigen zonnebloemen tot bij Rembrandt te geraken, om überhaupt aan de opdracht te kunnen voldoen. Kiefer zei zelf in een filmpje zoiets als: "Ik kan niet zo maar iets maken wat ik leuk vind. Het moet wel in een ontwikkeling passen".

Anselm Kiefer „Sol invictus – Der unbesiegte Sonnengott“ 1995
Een grote zonnebloem op het moment van ondergang, verstrooit zijn droge maar vruchtbare zaden.
De titel suggereert een parallel met het Romeinse Rijk. Opkomst en ondergang. Op het hoogtepunt wordt het geconfronteerd met een onvermijdelijke ondergang en dood. In het werk van Kiefer is de factor tijd cyclisch in tegenstelling tot lineair en eindig. Leven en dood, schepping en ondergang zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden. De Nachtwacht was het hoogtepunt uit het oeuvre van Rembrandt.