DDT - van wondermiddel tot milieuramp

In het archief van het Legermuseum bevindt zich productinformatie en promotiemateriaal van het middel TRIX van het Zwitserse chemieconcern Geigy, nu Ciba-Geigy. TRIX is een snelwerkende vorm van DDT bedoeld voor de bescherming van textiel tegen insectenvraat door bijvoorbeeld motten. Het Legermuseum heeft destijds, in 1946, dit middel aangekocht voor de bescherming van de uniformverzameling. Men ging hiervoor niet over één nacht ijs. In de correspondentie vinden we uitgebreide testrapporten over de werking van TRIX en de verwachting wordt uitgesproken dat er nu eindelijk eens een middel is gekomen dat werkelijk werkt. Er werd 10 kilogram aangekocht voor fl. 7,15 per kilo bij de Nederlandse vertegenwoordiging H.von der Fuhr in Tilburg.

De geschiedenis van DDT is wonderlijk. Het is al in 1874 uitgevonden door iemand die nu door iedereen vergeten is. Jarenlang werd er niets met de uitvinding gedaan totdat in 1939 de Zwitser Müller voor het eerst de dodelijke werking aantoonde op luizen, huisvliegen, coloradokevers en malariamuggen. Met het Geigy-patent dat in Washington was ondergebracht, kreeg het Amerikaanse leger een belangrijk wapen in handen. Geheimhouding door Geigy werd afgedwongen en de hele productie werd bestemd voor gebruik door het Amerikaanse leger. Ze produceerden in 1945 bijna 1000 ton DDT per maand en men schreef dat voorlopig niet te verwachten viel dat er snel iets beschikbaar zou komen voor civiel gebruik. DDT werd gezien als een preventief middel bij uitstek om epidemieën tegen te gaan. Men schrijft lyrisch over de onbegrensde mogelijkheden waarvan het einde nog lang niet in zicht is. Een tyfus uitbraak aan het Italiaanse front werd voorkomen door het bepoederen van meer dan 2 miljoen mensen met DDT. Er werden 42 ontluizingsstations ingericht. Heel Napels stroomde er heen om zich het fijne, witte poeder in open kragen en blouses te laten blazen, in mouwen en rokken en broeken. Mobiele sproeiwagens reden over het strand om alle badgasten te sproeien. Het Amerikaanse leger ontwikkelde apparaten voor het bestuiven van kleding zonder dat deze uitgetrokken hoefde te worden. Het kwam er op neer dat de kleding bij de enkels en polsen dichtgebonden werd waarna het poeder naar binnen gestoven werd bij de kraag, met een balloneffect tot gevolg. Ondergoed dat geïmpregneerd werd met een vloeibare oplossing van DDT bleef twee maanden vrij van luizen, zelfs als het maar 1 keer per week gewassen werd. Geïmpregneerde bedden in ziekenhuizen bleven 300 dagen vrij van bedluizen en een muur die ermee bestreken werd bleef een maand dodelijk voor elke vlieg die er op neerstreek

Uit een tijdschrift uit die tijd: "Mede dank zij dit middel, dat in 1943 algemeen in de geallieerde legers in gebruik werd genomen, werd voorkomen, dat, zooals voorheen, meer soldaten aan ziekten dan aan vijandelijke kogels ten offer vielen. Ernstige epidemieën zijn niet voorgekomen, zelfs niet in de tropen."
DDT werd gezien als een van de grote ontdekkingen van de mensheid vergelijkbaar met de ontdekking van penicilline. Na de oorlog kwam DDT beschikbaar voor civiel gebruik vooral in de landbouw als insecticide en steeg het gebruik explosief. Hierin past ook de interesse door het Legermuseum in 1946. In 1948 kreeg Paul Hermann Müller, de chemicus die het middel in 1939 had herontdekt, de Nobelprijs voor zijn ontdekking van DDT als gif tegen schadelijke insecten. Het is opmerkelijk dat iemand de Nobelprijs kreeg voor iets dat hij niet eens zelf had uitgevonden.

De reputatie van DDT liep voor het eerst een deuk op door de verschijning van het boek Silent Spring van de Amerikaanse bioloog Rachel Carson. Het boek ging in op de impact die het ongelimiteerde gebruik van DDT had op het milieu. Het was definitief afgelopen toen in de 70-er jaren aan het licht kwam hoe schadelijk DDT eigenlijk was en de publieke opinie zich tegen het gebruik keerde. Er kwamen steeds meer landen die het product in de ban deden, te beginnen met de meest ontwikkelde landen, maar export naar derde wereld landen bleef nog steeds doorgaan. Zelfs nu zijn er nog landen waar het middel gebruikt wordt, met name India en Noord-Korea. In Afrikaanse landen wordt DDT nog steeds gebruikt in de strijd tegen malaria.
Voor mensen wordt DDT geclasseerd als "middelmatig giftig", zou gevolgen hebben voor de voortplanting en wordt direct in verband gebracht met diabetes. Mensen die veel werken met DDT krijgen neurologische problemen en astma. Verder wordt aangenomen dat DDT lever- en borstkanker kan veroorzaken. Het grootste nadeel van DDT is dat het gemakkelijk in de voedselketen terecht komt waar het zich ophoopt. Het is dodelijk voor vogels en bevindt zich in het vet van levende organismen. Residu van DDT komt nog steeds overal in het milieu voor en er zijn resten aangetroffen op de zuidpool.

De documentatie en het foldertje in het archief zijn een opmerkelijk tijdsdocument voor een middel dat niet zo onschuldig bleek als de schaapjes op het omslag deden vermoeden.

Archiefreferentie 0856-0027

Website met wetenschappelijke gegevens over DDT:
http://www.popstoolkit.com/about/chemical/ddt.aspx
Blogartikel over de grafische vormgeving van Geigy productreclame:
http://thingstolookat.blogspot.com/2009/03/geigy.html

Aris de Bruijn
The Legermuseum Archives