Jordaanoproer, 4 - 7 juli 1934

Elk jaar op 4 juli wordt op de Noordermarkt in Amsterdam, bij het beeld van Sophie Hupkens, het Jordaanoproer van 1934 herdacht. Vooral in 2009, toen het precies 75 jaar geleden was, werd er veel aandacht aan besteed met het voorlezen van teksten en ooggetuigeverslagen, en met een fototentoonstelling.
Dit jaar zal het wel wat kleinschaliger zijn want ik heb er niet veel van kunnen vinden in de agenda's. Wat gebeurde er eigenlijk in juli 1934, en wat was de aanleiding?

In de crisisjaren na de beurscrash van 1929 heerste enorme werkloosheid. Nadat in 1934 de werklozensteun drastisch verlaagd werd braken onlusten uit in Amsterdam gericht tegen het beleid van de toenmalige premier Colijn. De gebeurtenissen zijn de geschiedenisboeken ingegaan onder de naam Jordaanoproer omdat in de Jordaan de rellen het hevigst waren. Op 4 juli 1934 sloeg de vlam in de pan tijdens een protestbijeenkomst van een organisatie van de communistische partij in De Harmonie aan de Rozengracht. Wanhopige en woedende arbeiders raakten slaags met de politie. De volgende dag veranderden de gevechten in complete veldslagen. Barricades werden opgeworpen en het leger werd te hulp geroepen. Op 7 juli werd het verzet gebroken. Er waren toen vijf doden gevallen.


Op de website van de Stichting Jordaanmuseum wordt het zo verwoord:
In de Jordaan en in andere arbeidersbuurten kwamen mensen in opstand. In de avond van 4 juli werden barricaden opgeworpen. Het kostte politie en militairen een week om te paard, met blanke sabel en karabijn, met getrokken pistool, in motoren met zijspan, vanuit open laadbakken en met pantserwagens het oproer neer te slaan. De straten werden letterlijk leeggeschoten.

Tegen deze achtergrond moeten we de brief zien van 19 juli 1934 geschreven door J.J.G. Baron van Voorst tot Voorst, Generaal Majoor, Adjudant in buitengewone dienst van H.M. de Koningin, bevelhebber in de 4e Militaire Afdeling, gericht aan Generaal-Majoor Hoefer.
Hij schrijft :
"Tijdens de onlusten te Amsterdam werd 7 juli j.l. door de bezetting van den wielpantserwagen "Bison" een roode vlag, welke in de Tuinstraat, gelegen in de Jordaanbuurt, uit de 1e verdieping van een geheel van ramen en deuren beroofd huis was uitgehangen, vermeesterd.
Ik moge u verzoeken mij mede te willen deelen of toezending van deze roode vlag U ter plaatsing in het Nederlandsch Legermuseum aangenaam zou zijn."

De vlag werd op 24 juli daadwerkelijk opgestuurd. Of hij nog in de collectie aanwezig is valt te betwijfelen.

Bison, Buffel en Wisent

Interessant is de vermelding van pantserwagen Bison. Het Nederlandse leger beschikte in die tijd over drie pantserwagens, de Bison, de Buffel en de Wisent. Ze waren gebouwd in 1932 door Artillerie-Inrichtingen Hembrug op het chassis van een Morris vrachtwagen en naar een ontwerp van kapitein J.Wijnman. Daarom ook wel genaamd Wijnman pantserwagen maar nog beter bekend als "koekblikje". Niet verwonderlijk als je de foto's ziet.
Eind 1939 waren deze koekblikjes nog steeds in gebruik blijkt uit de herinnering van een huzaar, gemobiliseerd in Beers in de buurt van Grave:

Naast het "wachtgebouw", voor het gemeentehuis stond plotseling een soort pantserwagen en voorop de groene motorkap stond met kleine bruine lettertjes "De Bison" geschilderd. Na een paar dagen was hij plotseling ook weer verdwenen, even geheimzinnig als hij gekomen was. Hij had wel veel bekijks gehad, maar hoe hij daar gekomen was, wat hij daar gedaan had en wat voor soldaten er in gezeten hadden, wist geen mens. Na een paar weken was hij weer terug of was het nu toch een andere? Op het tweede voertuig stond met dezelfde kleine letters "De Buffel". Een en een is twee, dus hadden wij tenminste twee van deze moderne gevechtswagens in onze sector rondhuppelen. Overal kon men deze "tanks" ergens onverwachts aantreffen, maar altijd maar een. Waar zijn tweeling­broertje uithing was onbekend. We zagen ze in Uden, Haps, Escharen, Grave en overal, zelfs in de kleinste plaatsjes opduiken.
(uit: Herinneringen aan mijn Diensttijd bij het Tweede Regiment Huzaren, Sjef Paijmans)

Archiefreferentie
Brieven van J.J.G. Baron van Voorst tot Voorst, 19 en 24 juli 1934

De site van het Nederlands Fotomuseum toont enkele foto's uit de serie Arbeidersfotografen:
http://www.nederlandsfotomuseum.nl/content/view/442/200/lang,nl/
Het stadsarchief van Amsterdam bezit foto's over het onderwerp in de Collectie Historische foto-opdrachten
http://stadsarchief.amsterdam.nl/presentaties/amsterdamse_schatten/oproer/politieoptreden/index.nl.html
De Koninklijke Bibliotheek heeft een dossier-pagina over het Jordaanoproer met verwijzingen naar literatuur:
http://www.kb.nl/dossiers/jordaanoproer/index.html
Als laatste deze informatieve site over de historie van het Jordaanoproer
http://www.canonvanamsterdam.nl/venster/jordaanoproer

Aris de Bruijn
The Legermuseum Archives